“ৰং” বিজ্ঞান-২

ৰঙৰ উজ্জ্বলতা

১ম খণ্ডতে আমি আলোচনা কৰি আহিছোঁ যে মানুহৰ চকুৰ ৰেটিনাত তিনি ধৰণৰ ক’ন থাকে, আৰু তিনি ধৰণৰ ক’নে ক্ৰমে ৰঙা, সেউজীয়া আৰু নীলা এই তিনিটা ৰঙৰ তৰংগদৈৰ্ঘৰ প্ৰতি ভিন্ন ধৰণে সংবেদনশীল। অৰ্থাৎ ৰঙা সংবেদী, সেউজীয়া সংবেদী আৰু নীলা সংবেদী এই্ তিনি ধৰণৰ ক’ন থাকে। মন কৰিবলগীয়া যে একোটা ৰঙৰ সংবেদী ক’নে যে একোটা বিশেষ তৰংগ-দৈৰ্ঘৰ ক্ষেত্ৰতহে উত্তেজিত হ’ব তেনেকুৱা নহয়, বৰং ক’ন একোটাৰ সংবেদন এক বহল তৰংগদৈৰ্ঘৰ ক্ষেত্ৰত দেখা যায়। সেয়ে, বেছি শুদ্ধকৈ এনেকৈহে ক’ব পাৰি যে ৰঙ সংবেদী কোষবোৰে ৰঙা তৰংগদৈৰ্ঘৰ ক্ষেত্ৰত আটাইতকৈ বেছি উত্তেজিত হয়, কিন্তু ৰঙ তৰংগ-দৈৰ্ঘৰ আশ-পাশৰ তৰংগবোৰৰ ক্ষেত্ৰতো ই উত্তেজিত হয়, মাত্ৰ তাৰ পৰিমাণ কমকৈ হয়। তিনিওবিধ ক’নৰ সংবেদনশীলতা চিত্ৰ ১-ত দেখুওৱা হৈছে।

আধুনিক যিকোনো সঁজুলিৰ বাবে এনে বহল সংবেদনশীলতা খুব এটা উচ্চমানৰ কাৰ্যকুশলতা বুলি ধৰা নহ’ব, কিন্তু আমাৰ ৰঙ দৰ্শনৰ বাবে এই পৰিসৰ অত্যন্ত প্ৰয়োজনীয়। ইয়াৰ অন্যথা আমি দৃশ্যমান তৰংগদৈৰ্ঘৰে বহুতো ৰঙ নেদেখিলোহেঁতেন। কিন্তু ক’নসমূহৰ সংবেদনশীলতাৰ এই ভিন্নতাই উজ্জ্বলতাৰ ক্ষেত্ৰত কিছূমান আমোদজনক কাণ্ড দেখুৱায়। চিত্ৰ-২লৈ মন কৰক। চিত্ৰত ৰঙটোৰ ঠিক তলতে সেই ৰঙৰ তৰংগদৈৰ্ঘৰ নেন’মিটাৰৰ হিচাপত উল্লেখ কৰা হৈছৈ। কোনকেইটা ৰঙ অনুজ্জ্বল লাগিছে তালিকা এখন কৰক। মোৰ দৃষ্টিত আটাইতকৈ কম উজ্জ্বল ৰঙকেইটা হৈছে: ৪০০, ৪৫০, ৪৭৫, ৫০০, ৬২৫ আৰু ৬৫০ । এতিয়া আকৌ চিত্ৰ-১লৈ চাওক: দেখিব যিকেইটা ৰঙৰ তৰংগদৈৰ্ঘ অনুজ্জ্বল লাগিছে, সেইকেইটা তৰংগদৈৰ্ঘৰ ক্ষেত্ৰত ৰেখাচিত্ৰখন y-অক্ষ উজ্জ্বল তৰংগদৈৰ্ঘতকৈ কম।

তিনিওটা ক’নৰ সংবেদনশীলতা কিছুমান ৰঙৰ ক্ষেত্ৰত কম হোৱাৰ বাবে আমি সেইকেইটা ৰং তুলনামূলক ভাৱে কম উজ্জ্বল যেন পাওঁ। যিমানেই পোহৰৰ পৰিমাণ বঢ়াই গ’লেও সেইখিনি ৰঙ আমাৰ চকুৱে সদায় অনুজ্জ্বল দেখে।

কিন্তু অনুজ্জ্বলতাৰ কথাটো ইমান সহজ আচলতে নহয়। প্ৰথম কথা, চিত্ৰ-১-ত দেখুওৱা ক’নৰ সংবেদনশীলতাৰ ৰেখাচিত্ৰ তিনিওটা ক’নৰ সমমাত্ৰিক (normalized) ৰেখাহে। প্ৰকৃতাৰ্থত নীলা ক’নৰ সংবেদনশীলতা বাকীকেইটাতকৈ বেছি, কিন্তু নীলা ক’নৰ সংখ্যা বাকীকেইটাতকৈ বহু কম। আমাৰ ৰেটিনাত প্ৰায় ৬-৭ নিযুত ক’ন থাকে, তাৰে ৬৪% ৰঙা সংবেদী, ৩২% সেউজীয়া সংবেদী আৰু ২%-হে নীলা সংবেদী (বাকী ২%-ৰ কি হ’ল মই নাজানো!)। সেই বাবেই ৰঙা ৰঙ অতি সহজে আমাৰ চকুত পৰে। এটা আমোদজনক কথা হ’ল ৰঙা ৰঙৰ ক’নৰ সংখ্যা কিয় বেছি, তাৰ উত্তৰ দিবলৈ জীৱবিজ্ঞানীয়ে বিৱৰ্তনবাদৰ সহায় ল’বলগীয়া হয়। ৰঙা ৰঙৰ সামান্যতম পৰিৱৰ্তনো নজৰ কৰিব পৰাটো মানুহৰ বাবে এক ডাঙৰ সুবিধা। প্ৰথমে পকা ফল বিচাৰিবলৈ ৰঙা ৰঙৰ প্ৰাধান্য অধিক বুলি চবা হৈছিল যদিও নতুন তত্ব অনুসৰি সংগীৰ গাৰ বৰণৰ সূক্ষ্ম তাৰতম্য নিৰ্ণয় কৰাৰ বাবেহে স্তন্যপায়ী প্ৰাণীয়ে ৰঙা ৰঙৰ সূক্ষ্ম তাৰতাম্য বিচাৰ কৰিবলগীয়া হয়। লাজ পোৱা, বা খঙ উঠা আদিত হোৱা মুখমণ্ডলৰ ৰঙা বৰণৰৰ সালসলনি বিচাৰ কৰিব পৰাটো প্ৰজননৰ বাবে সাজু সংগী বিচৰাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়। সম্ভৱত: সেই কাৰণতে মানুহৰ ৰেটিনাত ৰঙা ক’নৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি। ৰঙা ৰঙটোকো কিজানি সেইবাবেই প্ৰেম বা জীৱনৰ প্ৰতীক বুলি ধৰা হয়। কিন্তু একেটা ৰঙা ৰঙকে বিপদৰ সংকেত হিচাপেও ধৰা হয়। যিয়েই নহওক, ৰঙা ৰঙৰ প্ৰতি আমাৰ চকু অত্যন্ত সুবেদী বাবেই বিপদৰ সংকেতৰ বাবে সদায়ে ৰঙা ৰঙ ব্যৱহাৰ কৰে, যাতে অতি সহজে মানুহৰ চকুত পৰে।

চিত্ৰ-২-ৰ ৰঙৰ উজ্জ্বলতাখিনি ৰড-ৰ বাবেও হ’ব পাৰে বুলি ভবাৰ থল আছে। কিন্তু চিত্ৰ-২-ত উল্লেখ কৰা ৰঙখিনিৰপৰা যদি অকল ৰঙটো আঁতৰাই ক’লা-বগা কৰা হয়, (চিত্ৰ-২ মাজৰ অংশ), তেন্তে বুজিব পাৰি যে সেইখিনি ৰঙৰ বগা-ক’লা ৰূপত উজ্জ্বলতাৰ মাজত বেছি প্ৰভেদ নাই। সেয়ে, উজ্জ্বলতাৰ যিটো তাৰতম্য আমি অনুভৱ কৰিছোঁ, সেইটো মূলতে ক’নৰ সংবেদনশীলতাৰ বাবেই।

চিত্ৰ-২ মাজৰ অংশত ওপৰৰ শাৰীৰ ৰঙসমূহৰপৰা ৰঙৰ তথ্য গুচাই দি ক’লা-বগা কৰা হৈছে। তাৰ বাবে মই ফটোশ্বপৰ desaturation নামৰ ধৰ্মটো ব্যৱহাৰ কৰিছোঁ। destauration-ত ৰঙ এটাৰপৰা অকল ৰঙৰ তথ্য গুচাই দিয়া হয়, উজ্জ্বলতা একেই থাকে, আনহাতে ফটোশ্বপৰে ধূষৰ-মাত্ৰা (grাyscale) ব্যৱহাৰ কৰিলে ৰঙখিনি আৰু বেলেগ দেখা যায়। চিত্ৰ-২-ৰ একেবাৰে তলৰ অংশত একেখিনি ৰঙকে grayscale-লৈ পৰিৱৰ্তন কৰি দেখুওৱা হৈছে।

ৰঙক ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰাটো আজি আমি অত্যন্ত সহজ বুলি ভাবিলেই্ প্ৰকৃতাৰ্থত ই জটিল কাম। সঁচা কথা ক’বলৈ হ’লে ক’লা-বগা বুলি কোনো ৰঙেই নাই। ক’লা-বগাৰ বস্তু মানুহে দেখিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে কেমেৰাৰ আৱিষ্কাৰৰ পাছৰপৰাহে। ক’লা-বগা মানে মূলতে বস্তু এটাৰপৰা যোৱা পোহৰৰ পৰিমাণখিনিহে। কিন্তু আমাৰ চকুৱে বস্তু এটাৰপৰা যোৱা পোহৰ, তৰংগদৈৰ্ঘ আদি একে সময়তে দেখা পায়, আৰু সেই অনুসৰিয়েই আমাক দেখুৱায়। সেয়ে, ৰঙক ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰাটো সম্ভৱেই নহয়। পদাৰ্থবিজ্ঞানৰ নিয়মৰফালৰপৰা ৰঙক ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰাটো সম্ভৱ নহ’লেই কেমেৰাৰে নিতান্তই সম্ভৱ। কেমেৰাৰ দ্বাৰা ক’লা-বগা হয় ইয়াৰ ফিল্মত থকা আলোকসংবেদী ৰসায়নৰ ধৰ্মৰ ওপৰত। সেয়ে, কেমেৰাই যিটো ক’লা-বগা দেখে সেইটো মূল ছবিৰ আংশিক ৰূপহে। ৰসায়নৰ ধৰ্মৰ সালসলনিৰ লগত ক’লা-বগাৰ তাৰতম্য ঘটিব পাৰে।

যদি ৰঙক ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰা সম্ভৱেই নহয়, তেন্তে ফটোশ্বপ আদিয়ে কিদৰে ৰঙীন ছবি এখনক ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰে? উত্তৰটো তেনেই সহজ, ইয়াৰ বাবে কিছুমান সমীকৰণ বান্ধি থোৱা হৈছে, আৰু সেইমৰ্মেই ৰঙ এটাক কম্পিউটাৰে ক’লা-বগালৈ পৰিৱৰ্তন কৰিব পাৰে। সমীকৰণৰ নিয়ম মতে যে ক’লা-বগা বেলেগ বেলেগ হ’ব পাৰে, সেয়া চিত্ৰ-২-ৰ মাজৰ আৰু তলৰ অংশৰপৰাই বুজা যায়।

ৰামধেনুৰ সাতোটা ৰঙ?

আমাক একেবাৰে সৰুৰেপৰা শিকোৱা হৈছে যে ৰামধেনুত সাতোটা ৰঙ থাকে, আৰু আমিও সেইটো প্ৰায় মানিয়েই লৈছোঁ। কিন্তু একেবাৰে সঁচা কথাটো হ’ল ৰামধেনুত কিমান ৰঙ থাকে তাৰ হিচাপ কৰিব নোৱাৰি। তলৰ ৰামধেনুৰ ছবিখন চালেই বুজিব পাৰিব। ৰামধেনুত সূৰ্যৰ পোহৰ বিচ্ছুৰিত হৈ সমগ্ৰ দৃশ্যমান বৰ্ণালীয়েই দেখা যায়, মাত্ৰ সাতোটা ৰঙ নহয়।

বিজ্ঞান যে আমাৰ পৰম্পৰাৰ দ্বাৰা নিৰ্ণীত হয় ৰামধেনুৰ সাতোটা ৰঙেই তাৰ প্ৰমাণ। আচলতে ৰামধেনুত সাতোটা ৰঙ থাকে বুলি প্ৰথমে উল্লেখ কৰিছিল আইজাক নিউটনে। কিন্তু তাৰ আঁৰৰ কাৰণ আছিল প্ৰচলিত বিশ্বাস যে সাত সংখ্যাটো এক বিশেষ ধৰণৰ সংখ্যা আৰু সংগীতৰ সাতোটা স্বৰৰ লগত ৰঙৰ কিবা সংযোগ আছে প্ৰাচীন গ্ৰীক পণ্ডিতসকলে বিশহবাস কৰিছিল। নিউটনে প্ৰথমে ৰামধেনুত পাঁচটা ৰঙ থাকে বুলিহে লিখিছিল, কিন্তু পাছলৈ সংখ্যাটো সাত কৰিবলৈ তেখেতে কমলা আৰু ধূষৰ নীলা (indigo) পাছত যোগ দিছিল।

কিন্তু ইমানতো ৰঙৰ কাহিনী শেষ হোৱা নাই।

লিখক: উদ্দীপ তালুকদাৰ।